De Wolf.

De wolf (Canis lupus) is een roofdier uit de familie der hondachtigen (Canidae). Het is naar alle waarschijnlijkheid de voorouder van de hond (Canis lupus familiaris). In ieder geval kunnen ze samen vruchtbare nakomelingen voortbrengen, zodat de hond en de wolf, althans volgens bepaalde definities, tot dezelfde soort kunnen worden gerekend.

Kenmerken
De wolf heeft een grijze tot grijzige vacht, met een rossig bruine kleur op rug, kop en oren. De verschillen tussen individuele wolven en ondersoorten zijn echter groot en ze komen in allerlei kleurvariëteiten voor, van geheel wit via roodbruin tot geheel zwart.

Wolven hebben een kop-romplengte van 80 tot 160 cm, en een staart van 30 tot 50 centimeter. De schouderhoogte is 65 tot 80 centimeter. Vrouwtjes zijn zo'n tien procent kleiner dan mannetjes: mannetjes wegen 20 tot 80 kg, vrouwtjes worden gemiddeld 18 tot 50 kg zwaar.

De wolf heeft in rust een hartslag van 90 slagen per minuut en een ademhalingsfrequentie van 15 tot 20 per minuut. Bij grote inspanning kan dit oplopen tot een hartslag van 200 per minuut en een ademhalingsfrequentie van 100 per minuut.

Het gehoor, de reukzin en het zichtvermogen zijn goed ontwikkeld. Een wolf kan tegen de wind in andere dieren ontdekken die zich op een afstand van 300 meter van hem bevinden. Ook kan hij uitstekend zien in het donker. De wolf heeft een zichthoek van 250° (ter vergelijking: 180° bij mensen). De wolf kan tonen horen tot 40 Khz, tonen die te hoog zijn voor het menselijk gehoor. Speciale hondenfluitjes zijn ontwikkeld, die niet voor mensen, maar wel voor honden en wolven hoorbaar zijn.

De druk van de hoektanden, de druk die een wolf kan uitoefenen tijdens het bijten, is 150 kg/cm2.

Voedsel
De wolf is een opportunist. Hij eet knaagdieren, haasachtigen, hoefdieren en vogels, maar ook aas en afval worden gegeten. Enkele grotere prooidieren zijn eland, edelhert, wild zwijn, rendier, bever en ree.

Indien voldoende aanwezig vormen hoefdieren de belangrijkste prooidieren. Bij een onderzoek naar het menu van Pools-Duitse wolven bleek dat ree ongeveer de helft van het menu beslaat, edelhert dertig procent en wild zwijn ongeveer vijftien procent. Kleinere dieren beslaan slechts vijf procent van het menu.

Ook vee en zelfs honden worden gegrepen. Een onbeschermd schaap is voor een wolf vaak een eenvoudige prooi, makkelijker dan bijvoorbeeld een ree.

Een gemiddelde roedel van ongeveer 10 dieren zal per dier ongeveer twee tot vier kg vlees per dag eten. Op jaarbasis eet een roedel wolven in Europa dus ongeveer 125 reeën, 30 edelherten, 5 wilde zwijnen en nog wat kleinere dieren.

Gedrag en sociale structuur
Wolven zijn dag- en schemeringsdieren, maar door felle bejaging zijn ze in veel gebieden (waaronder Europa) een nachtelijke leefwijze erop na gaan houden. De wolf is een goede renner, maar kan ook goed zwemmen. Ze zijn in staat zich snel te verplaatsen, met een topsnelheid van 45 tot 50 km/u. Het is heel gewoon dat ze op een dag 50 tot 60 kilometer afleggen, maar er is een wolf waargenomen die op één dag 190 kilometer aflegde. Normaal gesproken zullen ze binnen hun territorium blijven, maar als ze op zoek zijn naar een nieuw territorium kunnen ze in hoog tempo nieuwe gebieden verkennen.

Roedel en territorium
Wolven zijn sociale dieren die in roedels leven die strikt georganiseerd zijn en geleid worden door een mannetje en een vrouwtje die gewoonlijk met alfa worden aangeduid. Gewoonlijk behouden zij zich het alleenrecht op voortplanting voor. De overige leden zijn meestal (volwassen) nakomelingen van het alfapaar. Een vergelijkbaar stelsel kan ook aangetroffen worden bij andere in groepen jagende hondachtigen zoals de dhole (Cuon alpinus) uit India en de Afrikaanse wilde hond (Lycaon pictus).

Een roedel wordt gevormd door een mannetje en een vrouwtje. Hun nakomelingen van het eerste en gedeeltelijk het tweede jaar blijven in de roedel. Bij een gemiddelde worp van 4 dieren bestaat de roedel dan na 2 jaar uit 10 dieren. Omdat een roedel klein begint en eindigt en omdat er ook dieren zullen overlijden heeft de gemiddelde roedel iets van 5 dieren. De oudere jongen worden uit de roedel verstoten of verlaten de roedel uit zichzelf. Vaak trekken ze dan met hun broertjes en zusjes nog een periode op, totdat ze zelf een territorium en een partner gevonden hebben en ook een roedel gaan vormen.

Een roedel kan grote afstanden afleggen -honderd tot duizend kilometer- afhankelijk van het voedselaanbod. Dit voedselaanbod is tevens van invloed op de roedelgrootte. Waar veel voedsel is (bijvoorbeeld Alaska, waar de wolven op elanden jagen) leven de wolven in grote roedels die kunnen bestaan uit dertig dieren. In gebieden met weinig voedsel, als Italië en Spanje, leven de dieren in kleine familiegroepjes, bestaande uit het alfapaar en hun welpjes.

De roedel wolven houdt er een territorium op na. De omvang van een territorium is afhankelijk van de de voedselsituatie, maar zal tussen de 200 en 2000 km2 liggen. In de Alpen zijn territoria van 350 km2 gemeten, in Alaska zijn ze groter.

Communicatie
De wolf kent een grote verscheidenheid aan expressies en geluiden. Het bekende huilen is vooral bedoeld om te communiceren over langere afstanden.Afhankelijk van de omstandigheden kunnen wolven het gehuil van andere wolven op afstanden van zes tot tien kilometer horen. Het afbakenen van het territorium, door middel van te urineren met een opgetilde achterpoot, is voorbehouden aan dominante dieren. De wolven begroeten anderen door onderwerping te laten zien, met neergeslagen ogen en een zacht gejank. Als wolven boos of bang zijn laten ze dat meestal zien met ontblote tanden en gegrom.

Voortplanting
De paartijd verschilt per gebied. In Scandinavië duurt dit van februari tot april. Het nest van een wolf bevindt zich in een grot of een hol, verscholen onder boomwortels of tussen rotsen. Soms graaft hij zijn eigen hol, of vergroot hij het hol van een vos of een dassenburcht. Tussen maart en mei, na een draagtijd van 63 dagen, worden de welpjes -drie tot zeven per worp- geboren. Beide ouders zorgen voor de jongen. Ze krijgen daarbij hulp van de andere roedelleden. De reu brengt voedsel aan het zogende teefje.

Na acht weken zijn de jongen gespeend en ze blijven minstens een jaar bij de roedel. Vaak blijven ze langer bij de roedel, maar soms verlaten één- of tweejarigen de groep, vooral als ze worden gedomineerd door broertjes en zusjes en andere roedelleden en ook afhankelijk van het voedselaanbod en de jachttechniek. In gebieden met grotere prooidieren, zoals eland, bizon en edelhert is het voordelig een grote roedel te hebben.

Wolven kunnen vijftien tot twintig jaar oud worden in gevangenschap, maar worden in het wild niet zo oud; iets van 5 tot 10 jaar.

Ondersoorten
Er worden in diverse ondersoorten van de wolf onderscheiden (sommige hiervan zijn uitgestorven, anderen niet meer erkend):
* Canis lupus - Wolf
* Witte wolf (Canis lupus albus)
* Kenai schiereiland wolf (Canis lupus alces)
* Arabische wolf (Canis lupus arabis)
* Poolwolf (Canis lupus arctos)
* Mexicaanse wolf (Canis lupus baileyi)
* Newfoundland wolf (Canis lupus beothucus)
* Bernard's wolf (Canis lupus bernardi)
* Steppewolf (Canis lupus campestris)
* Mongoolse wolf (Canis lupus chanco)
* British Columbiawolf (Canis lupus columbianus)
* Vancouver Islandwolf (Canis lupus crassodon)
* Kaspische wolf (Canis lupus cubanensis)
* Spaanse wolf (Canis lupus deitanus)
* Dingo (Canis lupus dingo)
* Aziatische woestijnwolf (Canis lupus desertorum)
* Hond (Canis lupus familiaris)
* Cascade Mountains wolf (Canis lupus fuscus)
* Grijs-witte wolf (Canis lupus griseoalbus)
* Ezowolf (Canis lupus hattai)
* Hudson Bay wolf (Canis lupus hudsonicus)
* Japanse wolf (Canis lupus hodophilax)
* Noordelijke Rocky Mountains wolf (Canis lupus irremotus)
* Labradorwolf (Canis lupus labradorius)
* Alexander Archipelago wolf (Canis lupus ligoni)
* Europese wolf (Canis lupus lupus)
* Amerikaanse wolf (ook Timber wolf) (Canis lupus lycaon)
* Mackenzie toendrawolf (Canis lupus mackenzii)
* Baffin Island toendrawolf (Canis lupus manningi)
* Rietwolf (Canis lupus minor)
* Mogollon Mountain wolf (Canis lupus mogollonensis)
* Texas wolf (Canis lupus monstrabilis)
* Plainswolf (Canis lupus nubilus)
* Mackenzie Valley wolf (Canis lupus occidentalis)
* Greenland wolf (Canis lupus orion)
* Indische wolf (Canis lupus pallipes)
* Alaskawolf (Canis lupus pambasileus)
* Siberische wolf (Canis lupus signatus)
* Toendrawolf (Canis lupus tundrarum)
* zuidelijke Rocky Mountains wolf (Canis lupus youngi)
Deze indeling wordt niet door iedereen erkend. Sommige wetenschappers erkennen bijvoorbeeld slechts twaalf ondersoorten, waarbij de hond en de dingo als een aparte soort (Canis familiaris) worden gezien, en een groot aantal (voornamelijk Noord-Amerikaanse) ondersoorten zijn samengevoegd.
Deze ondersoorten zijn:
* Canis lupus albus (Witte wolf) - Noord-Rusland
* Canis lupus arctos (Poolwolf) - Arctisch Canada
* Canis lupus baileyi (Mexicaanse wolf) - Mexico & het zuidwesten van de Verenigde Staten
* Canis lupus communis (Russische wolf) - Centraal-Rusland
* Canis lupus cubanensis (Kaspische wolf) - oosten van Centraal-Azië
* Canis lupus hattai (Ezowolf) - Hokkaido, Japan
* Canis lupus hodophilax (Japanse wolf) - Honshu, Japan
* Canis lupus lupus (Europese wolf) - Europa tot China
* Canis lupus lycaon (Timberwolf) - Zuidoost-Canada & Noordoost-VS
* Canis lupus nubilus (Plainswolf) - Centraal-VS & oosten van Centraal-Canada
* Canis lupus occidentalis (Alaskawolf) - Alaska, Noordwest-Canada
* Canis lupus pallipes (Indische wolf) - India tot het Midden-Oosten
De in koudere streken levende ondersoorten zijn groter dan de in warmere klimaten levende soorten.

Wolf en hond
De verwantschap tussen de wolf en de door de mens getemde hond is lang een zaak van discussie geweest. Sommigen zagen eerder een andere soort van het geslacht Canis, nl. de goudjakhals (Canis aureus) als de waarschijnlijke voorouder maar DNA-onderzoek wijst nu toch sterk in de richting van de wolf. Het verschil in de basenvolgorde van het mitochondriaal DNA van hond en wolf is slechts 0,2%, wat veel kleiner is dan het verschil met enige andere gepostuleerde voorouder van de hond. Het ziet er naar uit dat het hele geslacht Canis een vrij recente oorsprong heeft aangezien de soorten ervan nog enige kans hebben zich bij kruising met succes voort te planten.

Verspreiding
Wolven passen zich makkelijk aan allerlei omstandigheden aan, en leven in een grote verscheidenheid aan habitats. Zowel op toendra's, steppen en prairies als in dichte bossen komen ze voor, in laagland en in gebergten. Hierdoor hebben ze zich verspreid over de gehele Holarctis, noordwaarts tot voorbij de poolcirkel, en zuidelijk tot Mexico, Zuid-Europa, Noord-India, China en zelfs in Arabië. De wolf was vroeger het roofdier met het grootste natuurlijke verspreidingsgebied. Tegenwoordig gaat deze eer naar de vos.

Geschiedenis
Ooit waren wolven een gewone verschijning in het gehele Noordelijk Halfrond, maar door toedoen van de mens is hun leefgebied drastisch ingeperkt. Voor een deel is dat omdat het leefgebied door de mens voor andere doeleinden in gebruik genomen is, maar veelal ook door genadeloze vervolging van een door velen schadelijk en gevaarlijk geachte diersoort. In Europa is de wolf steeds verder teruggedrongen. In de zestiende eeuw kwamen er nog wolven voor in Engeland, maar hier worden ze al eeuwen niet meer waargenomen. In Nederland is de wolf al sinds het begin van de negentiende eeuw verdwenen.

Vanaf de Tweede Wereldoorlog tot eind 1989 was de oostelijke grens van Duitsland afgesloten met het zogenaamde IJzeren Gordijn. Dit was ook voor wolven moeilijk passeerbaar, en velen zijn het slachtoffer geworden van landmijnen. Ook in België, Frankrijk, Spanje en Portugal was de wolf vrijwel uitgeroeid. De wolf was nog aanwezig in Noorwegen, Zweden, Finland, de Sovjet-Unie, Polen, en waarschijnlijk ook Tsjechië, Oostenrijk en alles wat oostelijker en zuidelijker daarvan ligt. Er waren nog kleine populaties in de Apennijnen (Italië) en in Noordwest-Spanje.

Wolven in Europa
Schattingen van aantallen wolven in Europa (anno 2000): Frankrijk 10, Spanje 500 tot 2000, Italië 400, Slowakije 400, Polen 900, Rusland 10.000. Tevens zijn er kleinere aantallen wolven in Tsjechië, Oostenrijk en Zwitserland.

De wolf in Italië
De wolf is altijd in Italië geweest. Op een gegeven moment, zo'n vijftig jaar geleden, bereikte de situatie van de populatie Italiaanse wolven een kritisch punt, met aantallen in de buurt van de honderd, maar ze hebben het in Zuid-Italië overleefd. In 1973 zijn ze weer waargenomen in Emilia-Romagna, in 1985 in Alessandria in de Italiaanse regio Piëmont en het grensgebied met Frankrijk, en in 1994 in Valle di Susa

De wolf in Frankrijk
Sinds 1992 zijn er waarnemingen van wolven in Frankrijk. In de Alpen, de grensstreek met Italië, in de Mercantour en daarbuiten. DNA-analyse heeft aangetoond dat deze dieren uit Italië komen. Tijdens de Tour de France werd er zelfs door boeren actie gevoerd tegen de wolven in de Alpen omdat er slachtoffers bij de schapen vielen. In 2005 schatte men dat er ongeveer 80 wolven in Frankrijk leven in 7 tot 11 roedels. Het jaar daarop wordt een aantal op meer dan honderd dieren geschat. Er is dat jaar een vergunning afgegeven om zes wolven af te schieten als deze meerdere malen schapen doden. In 2004 zijn er daadwerkelijk drie dieren afgeschoten. In de winter van 2004/2005 is er een permanente aanwezigheid van wolven vastgesteld in de volgende gebieden en Departementen van Frankrijk.
* Plateau de Canjuers (Var),
* Vésubie-Roya, Mercantour (Alpes-Maritimes),
* Vésubie-Tinée, Mercantour (Alpes-Maritimes),
* Moyenne Tinée, Mercantour (Alpes-Maritimes),
* Haute Tinée / Haute Stura, Mercantour (Alpes-Maritimes)-Italië,
* Monges (Alpes-de-Haute-Provence),
* Haut Verdon-Bachelard (Alpes-de-Haute-Provence),
* Queyras - Val Pellice (Hautes-Alpes),
* Béal Traversier (Hautes-Alpes),
* Clarée (Hautes-Alpes),
* Dévoluy-Fareau-Durbon (Hautes-Alpes),
* Taillefer-Oisans (Isère),
* Belledonne (Isère (departement) / Savoie,
* Vercors ( Drôme / Isère),
* Thabor-Galibier (Savoie,
* Haute-Maurienne (Savoie).
* "massif des Bornes" bij Annecy in het Departement Haute-Savoie
De meest noordelijke departementen van Frankrijk en gebieden waar ze gesignaleerd zijn;
* Ain (1) en Valjouffrey in Isère, dat is 800 km van de Nederlandse grens.
Aantallen en gebieden nemen met iets van 20 tot 40% per jaar toe.

Er zijn sinds 1995 meldingen van enkele wolven in "le massif du Carlit" in de Pyrénées-Orientales. Recent genetisch onderzoek heeft aangetoond dat deze uit Italië komen, en niet uit de Spaanse wolvenpopulatie die meer naar het westen zit. Hieruit blijkt met welke snelheid ze zich in nieuwe gebieden kunnen vestigen. Per jaar komen ze een 20 tot 50 km verder naar het westen, noorden en oosten voor. De laatste meldingen zijn dat ze ook aanwezig zijn in Aubrac in het departement Lozère.

De wolf in Zwitserland
Vanuit Italië en/of Frankrijk is de wolf ook sinds 1995 weer minimaal aanwezig in Zwitserland. Er zijn waarnemingen in Zwischbergental, Goms en Mattmark in het kanton Wallis, Surselva in het kanton Graubünden, Zürich, Freiburg, Ajoie in het kanton Jura, Vallorbe in het kanton Vaud en Ticino.

De wolf in Oostenrijk, Hongarije, Slovenië, Slowakije en Tsjechië
In Slovenië ligt de noordelijke grens van de Zuidoost-Europese wolvenpopulatie. Hiervan lopen de eersten nu de grens met Italië over. Waarschijnlijk komen er ook al enkelingen in Oostenrijk en Hongarije. Slowakije vormt de westelijke grens van de Oost-Europese wolvenpopulatie. Van Tsjechië is bekend dat er kleine populaties rondlopen. In lage aantallen is dit een aansluitend geheel.

De wolf in Duitsland
Na de Tweede Wereldoorlog zijn er in Duitsland minstens 9 wolven doodgeschoten die het gelukt was de grens, het toenmalige ijzeren gordijn te passeren. De kansen zijn echter gekeerd, de landmijnen zijn grotendeels verdwenen en de aantallen wolven nemen weer toe. Door de val van het communisme in de Sovjet-Unie is de jacht verminderd en zijn de aantallen sterk toegenomen. Via Polen zijn ook in Duitsland weer wolven teruggekeerd. Aanvankelijk leefden ze op een legeroefenterrein in de deelstaat Saksen bij het drielandenpunt met Polen en Tsjechië in de Niederschlesischer Oberlausitzkreis, maar nu zijn ze al verder Duitsland in getrokken. In 1996 zijn de eerste wolven uit Polen naar Duitsland gekomen en in 1997 spreekt men al over 2 roedels. in 2005 zijn dat nog steeds 2 roedels wolven in Duitsland. Een roedel op de Neustadler heide met in (2005) 5 pups en een roedel op de Muskauer Heide met in 2005; 8 pups. Enkele wolven dragen zenders zodat ze goed te volgen zijn. In de tussentijd was er sprake van vermenging met herdershonden. Dat komt vaker voor bij wolven en honden.

Aangezien er nu al een aantal jaren wolven in Duitsland zijn had de populatie groter moeten zijn. Er worden dus wat wolven vermist die mogelijk zijn afgeschoten, slachtoffer zijn geworden van auto's of zich verder verspreid hebben, bijvoorbeeld naar Tsjechië, terug naar Polen of naar het westen. Omdat men in Duitsland de wolven goed in de gaten houdt weet men dat er minstens 13 beesten zoek zijn. Er zijn in 2005 waarnemingen van wolven geweest in Altmark in Saksen-Anhalt en dat is al ten westen van Berlijn. De laatste tijd zijn er ook meldingen van wolven in het Beierse woud waarschijnlijk afkomstig uit Tsjechië, of Oostenrijk of misschien via Tsjechië afkomstig uit Duitsland. Waarschijnlijk zijn er ook enkele roedels in Tsjechië. Het verschijnen van zwervers in Nederland is hierdoor op termijn niet onmogelijk. Doordat de wolf sterk lijkt op de herdershond kunnen ze zich vrij onopvallend over straat bewegen. Men schat hun aantal begin 2006 in Duitsland op een kleine 20 dieren.

De wolf in Nederland en België
Omstreeks 1800 waren er nog wolven in Nederland. De laatste waarneming is van 1897 uit Heeze, Noord-Brabant. Daarna waren ze grote tijd afwezig, op enkele zwervers na. Mogelijk was er in 2000 even een wolf in Zeeland.

De meeste wolven in Nederland leven tegenwoordig in dierentuinen. Hier worden een aantal verschillende ondersoorten gehouden. Er wordt ook een stamboek bijgehouden zodat inteelt wordt voorkomen. Wolven worden in de volgende dierentuinen in Nederland en België gehouden:
* Artis
* Burgers' Zoo
* Diergaarde Blijdorp
* Dierenrijk Europa
* Gaiapark
* Planckendael
* Olmense Zoo
* Ouwehands Dierenpark
* The Wolf Conservation Association

Gevaar voor de mens
In de middeleeuwen en daarvoor werd de wolf als een vrij lastig dier beschouwd, doordat het landbouwdieren als schapen en geiten at. Ook deden er in die tijd verhalen en sprookjes de ronde dat wolven ook mensen aanvielen. In de loop der tijd is het dier om die reden in onze gebieden afgeschoten en uitgestorven. In principe kunnen wolven, en zeker een roedel wolven, ongewapende mensen, en zeker kleine kinderen, de baas. In de praktijk vlucht de wolf voor de mens. Er is een beperkt aantal gevallen bekend waarin wolven mensen aten. Dit waren mensen die door andere oorzaken waren gestorven, bijvoorbeeld oorlogsslachtoffers. In andere gevallen, waarbij de wolf zelf de mensen had gedood, was er mogelijk sprake van hondsdolheid of verdedigde de wolf zichzelf of zijn jongen. Recentelijk overleed er nog een jongetje in Rusland door bloedverlies nadat deze werd gebeten door een wolf die hij in een dierentuin probeerde te aaien. De hond, de naaste verwant van de wolf, maakt jaarlijks ook enkele dodelijke slachtoffers.

Mensen en kinderen worden slechts in uitzonderlijke gevallen aangevallen, vrijwel alleen als ze zich wagen in de buurt van een nest met jongen. In Noord-Amerika, waar ongeveer zestigduizend wolven leven, is in de afgelopen jaren (vrijwel) geen mens aangevallen door een wolf. Het enige bekende slachtoffer is een man, M. Kenton Carnegie, die in december 2005 in Saskatchewan Canada door wolven is gedood.

Tegenwoordig wordt de wolf in vele landen beschermd, in Duitsland sinds 1989. In Frankrijk en Duitsland wordt er geld uitgekeerd voor door wolven veroorzaakte schade.

Wolven in folklore en mythologie
Wolven hebben traditioneel een slechte reputatie, die maar ten dele op waarheid berust. Natuurlijk kunnen wolven, net als andere roofdieren, gevaarlijk zijn, vooral als men er verkeerd mee omgaat. De vele gruwelverhalen over hun kwaadaardigheid (wie kent de sprookjes van Roodkapje en De wolf en de zeven geitjes niet?) zijn echter onterecht. In hoeveel toonaarden dit ook gezegd wordt, de natuurbescherming heeft overal de grootste moeite de soort ergens weer in ere te herstellen.

Toch hebben wolven niet in alle verhalen een negatieve rol. De stad Rome werd bijvoorbeeld - volgens de legende - gesticht door Romulus en Remus, twee kinderen die als wilden waren opgegroeid en door een wolvin, de Lupa Capitolina, gezoogd, en ook het jongetje Mowgli uit Rudyard Kiplings "Jungle Boek" werd in een wolvenhorde opgevoed. Dat wolven zich over menselijke vondelingetjes kunnen ontfermen is gedocumenteerd, onder andere bij de Hessische wolfskinderen (1341-1344).

Bij de Germanen werd de wolf vereerd als een heilig dier: de wolven Geri (de Begerige of Gierige) en Freki (de Vermetele, Duits: Freche) begeleidden Odin; zij waren zijn boodschappers en hadden voorspellende gaven. De Germaanse naamstam -wolf-, -olf, -lof wordt vanaf de eerste eeuwen na Chr. frequent aangetroffen (zie artikel Rudolf).

In de 20e eeuw is de houding jegens wolven langzamerhand wat gewijzigd, omdat het besef is doorgedrongen dat deze dieren ook een onlosmakelijk deel van de weinige nog werkelijk wilde delen van de wereld zijn.